Oświecenie

Nie można pisać o powstaniu i rozwoju NAUKI nie pisząc o OŚWIECENIU. To całkiem niesamowity i niepowtarzalny czas w historii ludzkości. To wtedy zrodziły się podstawy myślowe dla powstania nauki, jaka jest znana obecnie.

Od XVI wieku następowały zmiany społeczne ale i gospodarcze. Feudalizm był w fazie schyłkowej na zachodzie Europy. Dualizm agrarny przestał działać tak jak w średniowieczu. Przybywało ludności, rozwijały się miasta, ilość pieniądza rosła. Szlachta traciła znaczenie na rzecz mieszczaństwa. W Anglii doszło do przewrotu końcem XVII wieku; król podzielił się władzą z parlamentem i klasą średnią. We Francji, na początku XVIII wieku, zmarł Ludwik XIV - symbol absolutyzmu.

Te wydarzenia były początkiem czegoś znaczącego. Zmiana PARADYGMATU światopoglądu ma zawsze bardzo zasadnicze znaczenie dla wielu kwestii i obszarów życia człowieka. W Renesansie miała miejsce humanistyczna korekta. Teraz szykował precedensowy przewrót.

Istotne zmiany nie dzieją się z dnia na dzień. Konieczna jest wymiana wielu pokoleń. Musi ulec zasadniczej zmianie przekazywany DEPOZYT wiedzy o świecie i to powinno mieć społecznie szeroki charakter. Oświecenie trwało zatem 150 lat.

Dotychczasowy ogląd świata zbudowany był na METAFIZYCZNEJ i teologicznej  koncepcji świata. Było niepodważalne, że świat został stworzony przez Boga, który nim steruje. Człowiek zaś, to bierny odbiorca świata. Wedle tego światopoglądu, kierunek, w którym zmierza świat jest zły. Kiedyś było lepiej, a teraz jest coraz gorzej. Na początku był przecież RAJ na ziemi.

Jedyną nadzieją dla ludzi jest ZBAWIENIE. Jego warunki i zasady określa kościół katolicki. To po śmierci wszyscy staną się równi i zapanuje sprawiedliwość i szczęśliwe życie wieczne. To miało uspokajać i dać nadzieję, szczególnie dominującej biedocie. Protestantyzm także niewiele się różnił pod względem wyjaśniania losu i przeznaczenia człowieka. Teologia determinowała w zasadzie wszystko.

Zmiany wyznaczają ludzie wybitni. Tych w okresie Oświecenia było wielu, dodatkowo inspirowali się wzajemnie. Książki i pisma były bardziej dostępne, dzięki czcionce Gutenberga. Dodatkowo zafunkcjonowała synergia.

John Locke proklamował w 1689 tezy oświeceniowe w Anglii. To one stały się symbolem NOWEGO. Locke ogłosił założenia skrajnego EMPIRYZMU. Sformułował również koncepcję społeczeństwa i teorię rządów REPUBLIKAŃSKICH. To doprowadziło do powstania idei umowy społecznej, jaką jest KONSTYTUCJA. Locke, wbrew Kartezjuszowi, uważał że człowiek jest niezapisaną tablicą, którą można kształtować edukując. To stało się podstawą przyszłych systemów edukacji.

Na okres schyłku panowania Króla Słońce przypadły narodziny: Woltera, Jana Jakuba Rousseau, Denisa Diderota, Monteskiusza. To ojcowie francuskiego oświecenia. Ale inny myśliciel miał prymarny wpływ na oświecenie francuskie, a nawet na cały prąd myślowy.

W 1637 Kartezjusz napisał Rozprawę o metodzie. To kluczowe dzieło dla Oświecenia i dla filozofii w ogóle. Tam wyłożona jest metoda poznawcza, którą postuluje Kartezjusz. Jej podstawą jest MATEMATYKA. To dzięki niej powinny rozwijać się nauki ścisłe. To trwa po obecne czasy.

Ważnym postulatem Rozprawy był SCEPTYCYZM, który zakładał WĄTPIENIE we wszystko, które odświeżało myślnie i na tej podstawie budowanie nowej wiedzy. Wszystko powinno zostać UDOWODNIONE, że istnieje. To przybrało wymiar METODOLOGICZNY.

Padło wreszcie kluczowe Myślę więc jestem. Jedynym co jest pewne, punktem wyjścia, jest fakt myślenia i SAMOŚWIADOMOŚCI. To zaś ma podstawy wyłącznie w ROZUMIE. 

Takie twierdzenia nie mogły się podobać kościelnym hierarchom, którzy przekazywali światu niepodważalne tezy od lat, od soboru w Nicei w 325. Kościół sformułował i ogłosił dowody na istnienie Boga. Kartezjusz próbował wkomponować Boga do swoich twierdzeń poprzez koncepcje idei WRODZONYCH człowiekowi; taką ideą może być idea Boga. Ta metafizyka uchroniła go przed potępieniem kościoła. Trzeba pamiętać, co w 1616 wydarzyło się Galileuszowi, a wcześniej, w 1600, spalono Giordano Bruno.

Proklamacje Kartezjusza stały się lontem przy beczce z prochu. To uruchomiło lawinę Oświecenia. Dodatkowo, Kartezjusz napisał Rozprawę po francusku, czyli w języku „wulgarnym”, szlachetna była tylko łacina, no może jeszcze greka.

W tym czasie w Europie obowiązywały porządki absolutystyczne, które uosabiał Ludwik XIV, ten który powiedział: państwo to ja. Mocno takim porządkom sprzeciwił się Wolter. Opisywanie Oświecenia bez wspomnienia o Wolterze byłoby kalekie. On promował „oświecony” absolutyzm, czyli znaczną korektę, ale jednak w ramach systemu absolutystycznego. Może dlatego, że mocno partycypował w życiu arystokracji, korzystając z wygód życia tej klasy.

Wolter był jednak nieprzejednanym krytykiem religii objawionych i myślenia fanatycznego. Co ciekawe, to krytykował także … ateizm. Był zwolennikiem DEIZMU, czyli poglądu, który uznawał istnienie Boga, ale takiego indyferentnego, który istnieje, ale nie interesuje się stworzonym światem. Wolter był znaczącym inicjatorem i promotorem zasady TOLERANCJI, jako podstawy LIBERALIZMU. To te idee miały powstrzymywać fanatyczne wojny religijne. Wspomnienie o wojnie 30-letniej było jeszcze żywe.

Należy podkreślić także istotny wkład Woltera dla powstania pierwszej ENCYKLOPEDII, którą wraz z Diderotem redagowali. To wymagało tytanicznej pracy i dużej wyobraźni. Na encyklopedię stać było nielicznych, ale wyjaśnianie bytów i zjawisk świata na oświeceniowy sposób musiało formatować światopoglądy. Czy dzisiejsza wikipedia ma podobny wpływ na ludzi?

Dość zaskakującym dla Oświecenia były poglądy Jana Jakuba Rousseau. Były jednak niezmiernie ważne. Koncertowały się na zagadnieniach etyki. To Rousseau zakwestionował etykę religijną i metafizykę Kartezjusza. Dotąd wszystko kręciło się wokół religii, paradygmat etyki był związany z teologią.

Rousseau proklamował potrzebę powrotu do NATURY i nie wikłał tego apelu z Bogiem. Konieczne było odrzucenie wszystkiego złego, co przyniosła cywilizacja, zwłaszcza: wojen, pożądliwości, władzy i przemocy. Natura jest bowiem miejscem dobrego bytowania człowieka. To kłóci się z postulatem postępu, nauki, jaką chlubiło się Oświecenie. Rousseau jednak sugerował korektę cywilizacji, a nie jej zarzucenie i kapitulacyjne udanie się na łono natury.

Rousseau mógłby stać się symbolem i patronem współczesnych ruchów ekologicznych. W tym kontekście wyprzedził epokę. Wyprzedzał ją także onegdaj, ponieważ był protoplastą ROMANTYZMU. Jego naturalizm miał zatem duży rozmach i wpływ. Jeżeli Oświecenie można krótko scharakteryzować dwoma słowami: ROZUM i NATURA, to Rousseau był odpowiedzialny za „naturę”, a Kartezjusz za „rozum”.

Filozofia prawa w Oświeceniu rozwijała się dynamicznie. Zasada TRÓJPODZIAŁU WŁADZY została wówczas zdefiniowana przez Monteskiusza. Od tego czasu ulegała pewnym modyfikacjom i operacjonalizacji, ale zasady naczelne nie zostały zmienione. Monteskiusz inspirował się pismami Locke, ich koncepcje państwa i republiki są dość zbieżne, ale w kilku sprawach się różnią. Bardziej znany obecnie jest Monteskiusz i jego koncepcje, ale z tym z pewnością nie zgodzą się Anglicy. Jednakże obydwu można ogłosić ojcami konstytucjonalizmu.

Oświecenie zainicjowały filozoficzne pisma Kartezjusza, jego Rozprawa o metodzie miała zasadnicze znaczenie. Została napisana się jeszcze w XVII wieku. Oświecenie zamknęły dojrzałe pisma Immanuela Kanta. To one są prawdziwą perłą Oświecenia, wpłynęły zasadniczo na rozwój ludzkości w kolejnych wiekach, zdefiniowały to, co stało się częścią wyobraźni i edukacji człowieka.

W 1784 Kant publikuje ważny artykuł na temat Oświecenia. To on wówczas użył nazwy „oświecenie”. Także Kant proklamował, że Oświecenie wyprowadza człowieka z wieku NIEDOJRZAŁOŚĆI. Postuluje: SAPERE AUDE! Miej odwagę być mądrym, w luźnym tłumaczeniu. To ma dać odwagę posługiwać się własnym rozumem.

System filozoficzny Kanta wiąże inspirująco RACJONALIZM z EMPIRYZMEM. Kant pisze o przestrzeni i o czasie, które są podstawą naoczności człowieka. To 100 lat później wykorzystał Albert Einstein przytworzeniukapitalnej teorii względności.

Myślenie człowieka, wedle Kanta, opiera się o dychotomię tego co stałe, albo zmienne, będące jednością albo wielością, warunkujące zależność przyczyny i skutku. Przestrzeń i czas są dziedziną matematyki. Pierwsza wyznacza geometrię, a czas jest podstawą algebry.

Kant zajmuje stanowisko odnośnie istnienia Boga. Konstytuuje w zasadzie AGNOSTYCYZM. Istnienia Boga nie można bowiem dowieść, ale jego nieistnienie także nie jest do udowodnienia. Takie stanowisko szło w poprzek teizmu, ateizmu i deizmu. Z jednej strony było jakby kapitulacją, ale stało się również podstawą tolerancji z jednoczesną pokorą wobec ograniczonych możliwości poznawczych człowieka. Punktem wyjścia dla Kanta była LOGIKA. To jej prawa powinny wyznaczać poznanie.

Kant zajmował się także kwestiami etycznymi. Odważnie zaproponował święcką etykę, której istotą stał się IMPERATYW KATEGORYCZNY. WOLA to jedyna siła, która powinna wyznaczać właściwe działanie człowieka. Dobra materialne i zalety osobiste człowieka mogą zamienić się w zło. Nie są zatem dobrem bezwarunkowym. Wola jest „dobra”, jeżeli spełnia OBOWIĄZEK. Taki powinien być nakaz – IMPERATYW działania. To na jego podstawie należy budować etykę.

Oświecenie rozpoczął Kartezjusz, a klamrą zamknął Kant. Dwaj giganci w służbie rozumu.

Wielcy myśliciele Oświecenia odważyli się zmienić rolę i znaczenie człowieka w rzeczywistości. On może poznawać i KREOWAĆ świat. Jego narzędziem jest rozum. Po raz pierwszy pojawia się mocna wiara w człowieka, jego możliwości. Przyszłość może być lepsza, a nie gorsza. To dawało nowe źródło nadziei, nie tkwiące w zbawieniu.

Koncepcje intelektualne Oświecenia zaowocują rozwojem nauk i ich bezpośrednimi zastosowaniami w życiu. To wtedy odbył się pierwszy lot balonem. Powstała maszyna parowa, która zmieniła podział pracy. Powstał termometr mierzący temperaturę. Wynaleziono rewolucyjnie szczepionkę na ospę. To oddziaływało na ludzi, dawało optymizm i tworzyło entuzjastów Oświecenia.

Oświecenie nie było jednolite intelektualnie. W jego ramach zaistniał: absolutyzm oświecony Woltera, liberalna, arystokratyczna monarchia Monteskiusza. Funkcjonowali republikańscy encyklopedyści Didorota. Powstał naturalizm i kolektywizm Rousseau. Pojawiły się komunizujące poglądy Gabriela Mably.

Oświecenie można charakteryzować na wiele sposobów i na różnych płaszczyznach. Jest to również wielka ZAMIANA celów. Postęp staje się alternatywą dla zbawienia. To tworzyło konflikt z kościołem katolickim i innymi religiami. On trwa do czasów obecnych, ma formę złagodzoną, ale tli się. Postęp, jako funkcja celów jest bowiem bałwochwalczy. Przeciwnicy Oświecenia doszukują się zakamuflowanej inspiracji dla komunizmu i rewolucji, nie tyle już francuskiej, co sowieckiej.

To dość ekwilibrystyczne, ale krytycy Oświecenia bez ogródek wskazują linie łączącą kolektywizm Rousseau z sowieckim gułagiem. Idee postępu można doprowadzić do racjonalności technicznej i powstania masowego przemysłu zbrodni Auschwitz i bomby atomowej. Ale są też zwolennicy poglądu, że „wszystko się wiąże z wszystkim” i można połączyć na tej podstawie nawet sprzeczne rzeczy i kwestie. Fantazja ludzka jest prawie nieograniczona. Czy nie powinien jej jednak ograniczać … oświecony racjonalizm?